ساز تنبور یکی از سازهای زهی است که در آن سیمها از روی دستهای بلند و کاسهای عبور کرده و با ضربه انگشتان به صدا درمیآید.این ساز از صدایی خاص و گیرا برخوردار بوده و مربوط به دوران کهن است. به علت شباهت زیادی که با دوتار دارد، بعید نیست که با الهام از دوتار ساخته شده باشد. ساختمان تنبور کاملتر است و اصول کار در آن رعایت شده طول کاسه، از طول دسته کاسته شده و به همین دلیل نمیتوان پردههای زیادتری روی دستۀ آن بست.وسعت صدادهی نتها کمتر از سهتار و تار است. معمولاً تعداد پردههایی که روی تنبور میبندند ۱۴ عدد است و دارای ۳ سیم است. دو سیم اول را هم کوک میکنید تا صدادهی بیشتری داشته باشد و سیم سوم هم که تک سیم است، دو کوک متفاوت دارد، زیرا دو سیم اول نت دو کوک میشود تک سیم دوم را میتوان نت «سل» نت «فا» کوک کرد.آشنایی با ساز تنبور و روش ساخت آن را در این مطلب آورده ایم و با ما همراه باشید .
ساز تنبور
تنبور را بعضی تنبوره نیز گفتهاند و امروزه از تنبور میتوان به ساز محلی با دستهای بلندتر و کاسهای بزرگتر و منحنی تر از سهتار دارای ۲ یا ۳ سیم و ۱۴ پرده که به فاصله اکتاو در ساز پردهبندی شده، تعبیر کرد.این ساز را با پنجه مینوازند و این خود دلیلی است بر ارتباط خانوادگی تنبور و دوتار محلی و سهتار که آنها نیز با انگشت(ناخن) به صدا درمیآیند.تنبور، دارای شخصیتی عرفانی و حماسی است و این ساز برای نواختن قطعات حماسی نیز استفاده میشود. این ساز در طول سیر و سفر تاریخی و فرهنگی تنبور در نقاط و نواحی مختلف نامها و شکلهای متفاوتی پیدا کرده است.تنبور دارای شکمی گلابی و دستهای دراز است که روی آن از ۱۰ تا ۱۵ پرده بسته میشود. دسته این ساز مانند سه تار، بر سر ساز متصل است و سر آن در حقیقت ادامه دسته است که روی سطوح جلویی و جانبی آن، هر یک دو گوشی کار گذارده شده که سیمها به دور آنها پیچیده میشوند. سیمهای تنبور ۴ عدد و معمولاً به فواصل مختلف کوک میشود. این ساز معمولاً بدون مضراب و با انگشت نواخته میشود.
انواع تنبور با اسامی و اشکال مختلف
تنبور قوچانی، شروانی، بغدادی، تیسفونی و انواع دو تار، چگور و قپوز. نواختن این ساز با شکلهای مشابه هنوز در بیشتر مناطق ایران رواج دارد.تنبور بر اساس شکل ظاهری دو نوع است؛ تنبور کاسهای که یک تیکه است و تنبور چمنی که همان ترکهای است و کاسه آن از تکههای چوب درست شده است. این نوع مزیتی که برنوع اول دارد این است که هم ساخت آن راحتتر است و هم تعمیر آن.
تاریخچه تنبور
بر پایه ۳ مجسمه یافت شده در خرابههای شوش، تنبور دارای تاریخچهای مربوط به حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد است. تنبور زمانی در انواع کاسه گلابی شکل رایج در ایران و سوریه ساخته میشده سپس از طریق ترکیه و یونان به باختر رفته و کاسه بیضی شکل آن در مصر نواخته شدهاست.از تنبور به سهتار باستانی ایرانیان تعبیر شدهاست که در زمان ساسانیان، خسرو پرویز و قبل از آن هم به کار نواختن میآمده.
تنبور ساز نوازندگانی ایرانیان محسوب میشده و ابن خردادبه آوازخوانی مردم ری و طبرستان و دیلم را با تنبورها درست شمرده است.امروزه تنبور در سرتاسر ایران رواج دارد اما کانون اصلی این ساز استانهای کرمانشاه و کردستان و نواحی شمالی لرستان است. این ساز در این مناطق با نامهای تَمیُرَه، تَمیرَه، تموره و تمور شناخته میشود.در منطقهای کرد نشین ترکیه به نام دیار بکر نوعی از تنبور موسوم به باقلما با کاسهای بزرگ و ۵ تار و حدود ۲۰ دستان رایج است که با مضراب نواخته میشود.
چون ساز تنبور محلی و سنتی است، آهنگهای آن نیز سنتی و اختصاصی است و بیشتر در جمع دراویش اهل حق نواخته میشود. اشعاری که همراه تنبور خوانده میشود همگی جنبۀ عرفانی و حماسی دارد و در میان دراویش اهل حق از احترام خاص برخوردار است. و چندی است که تنبور با آهنگهایی موزون به جامعۀ هنری معرفی شده و نوازندگان چیره دستی با نواختن این ساز شور و حالی به شنوندگان میدهد. نوازندگی این ساز شیوهای مخصوص به خود دارد. با چهار انگشت دست راست که با فاصلههای معین از هم باز میشود روی سیمها با تبحر خاصی بدون ضربه، نواخته میشود، با برگشت چهار انگشت از طرف بالا به پایین که روی سیمها با ضربهای آرام فرود میآید، صدایی خوش آهنگ و مثل آبشار بر میخیزد.
قسمتهای مختلف تنبور
کاسه: همان قسمت پایین تنبور که خود دارای اشکال مختلفی است که بستگی به منطقه و سازنده خود دارد. کاسهٔ این ساز را عموماً از چوب توت میسازند که انتخاب نوع چوب، یعنی اینکه از چه جنس توتی باشد خود دارای نکاتی است.
دسته: قسمت انتهایی تنبور که به کاسه متصل است که در صدا تاثیر زیادی دارد.
صفحه: قسمت روی کاسه که دارای بافت ظریف می باشد، صفحة نازکی است از چوب درخت گردو که بر روی دهانه کاسه قرار میگیرد و در وسط و یا در کنار صفحه حدود ۷ تا ۱۲ سوراخِ ۲ تا ۳ میلیمتری دارد تا موجب نرمی صدای تنبور شود. سوراخ روی صفحه بر صدای تنبور تا ثیر بسزایی دارد.
دستان: ۱۳ تا ۱۴ دستان در تنبور وجود دارد که در محلهای معیّن بر دسته بسته میشوند. به نظر اغلب نوازندگان مشهور، محل دستانها ثابت است اما برخی نیز معتقدند که جای تعدادی از این دستانها متغیر است.
خرک: خرک، قطعه چوبی کوچک و محکم از درخت شمشاد و گردوست که سیم به آن وصل میشود و روی صفحه سیمگیر قرار میگیرد. در برخی از سازهای جدید سیمگیر کار خرک را میکند.
سیم گیر: به قسمت انتهایی کاسه وصل است و سیم را به آن وصل میکنند. سیم گیر از جنس استخوان یا چوب بوده در انتهای صفحه قرار دارد که تارها را بدان گره میزنند و تا انتهای دسته میکشند. در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار سیمگیر را انجام می دهد.
گوشی: همان قطعات بالای تنبور را گوشی میگویند و از آن برای کوک کردن استفاده میکنند. دو تا سه گوشی (در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) از چوب بید وجود دارد. تنبور لانه کوک (جعبه گوشیها) ندارد و گوشیهایش مستقیماً در سوراخهای ایجاد شده در انتهای دسته فرو می روند.
سیم گیر بالا: برجستگی پایین گوشی را می گویند که دارای شیارهایی است. شیطانک ، که قطعه چوب یا استخوانی است با دو سه شیار که تارها از روی آن عبور داده شده به گوشی گره میخورند. شیطانک در حدود ۱۵ سانتیمتری ابتدای دسته تعبیه میشود.
پرده: نخ نازکی است که روی دسته بسته شده و فاصله هر دو دستان را یک پرده میگویند. تنبور از قدیم دارای ۲ سیم بوده که اکنون آن را از ۲ سیم به یک سیم ارتقاء دادهاند.
سیم: دو یا سه سیم، که سیم بالایی معمولاً جفتی است. این سیمها از یک سو به سیمگیر و از سوی دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشیها پیچیده میشوند.تنبور سازی است محلی و سنتی از خطۀ کردستان و کرمانشاه.
روش ساخت ساز تنبور
چنانکه گفته شد ساز تنبور تکمیل شدۀ دوتار است. ساختمان آن کاملاً مشابه اما اندازههای کاسۀ تنبور با دسته رعایت شده است و پردهبندی آن ۵ تا ۶ عدد بیشتر از دوتار است. دیگر اینکه کاسه یک تکه تنبور را به دو شکل میسازند یکی به صورت کشکولی که پیش کاسه به طرف زیر و کف کاسه کاملاً عمودی است مقداری انحنا میخورد و به بیخ دسته که به دسته وصل میشود خاتمه مییابد. دیگری، حالتی بین کاسۀ دوتار و سهتار دارد. تنبور اندازههای متفاوتی از نظر بزرگی و کوچکی دارد که در همۀ آنها اندازههای کاسه نسبت به دسته رعایت شده و این خود تکامل نسبی تنبور را میرساند همچنان که بارها تأکید شده است برای ساختن یک ساز خوب و ماندنی که دارای صدایی خوش و زیبایی ظاهر باشد، باید در انتخاب چوب خوب و خوش نقش بسیار دقت شود.
کاسۀ تنبور را بر خلاف کاسۀ دوتار که یک تکه ساخته میشد، میتوان به صورت ترکی هم ساخت، ساختن کاسۀ تنبور ترکی همانند سهتار ترکی است اما باید اول قالب تنبور را به اندازههای کاسه تنبور بسازید و پس از آن هم مانند کشیدن ترکها سهتار روی قالب اقدام کنید و تعداد ترکهای تنبور ۹ عدد است که دو عدد از آنها برای پیشانی و ۷ عدد هم ترکهای دیگر است. وصل دسته و وصل صفحۀ عيناً مانند ساخت سهتار است، حتی تعداد سوراخهای جای گوشی هم دقیقاً مثل سهتار است منتها از سه گوشی آن استفاده میشود. ۲ عدد گوشی برای جفت سیم اول و یک عدد برای تک سیم دوم. جفت سیم اول را نت دو کوک میکنند و یک سیم آن که دو نوع کوک میشود یک نوع سل و نوع دیگر ۷ عدد از پردهها را ۴لایی و ۷ عدد بقیه را ۳لایی میبندند برای میزان کردن پردهها: دو سیم اول یک صدا دو کوک میشود، سیم دوم که تک است چنانچه فاکوک شود باید با پردۀ پنجم همخوانی داشته باشد و اگر تک سیم دوم سل کوک شود، با پرده هفتم همخوانی دارد. بقیه پردهها را با این دو پرده میزان میکنند که حتماً باید استاد آنها را دقیق میزان کند. تاکنون تعداد زیادی تنبور یک تکه ساختهام و برای آزمایش در یکی از آنها تک سیم دوم را دو سیم کردهام که صدای آن بیشتر و زنگ وارتر شده کسانی که با آن تنبور نواختهاند صدادهی آن را تأیید کردهاند.
چنانچه کسانی مایل به این کار باشند میتوانند یک سیم دیگر هم به آن اضافه کنند، و اگر برایشان خوشایند نبود میتوانند آن را باز کنند، به ترکیب ساز هم لطمهای نخواهد زد. به باریکه شاخی که در بالا دسته سهتار و دوتار و تنبور و انتهای استخوانهای سر پنجۀ تار زیر سیمها میندازند، نام بیمسمایی دادهاند و به شیطانک مشهور شده، و چون تنبور سازی است عرفانی و کلام مقدس همراه آن خوانده میشود شایسته نیست که کلمۀ شیطانک را در ساختمان این و سازهای دیگر به کار برد. شنیدهام که نوازندگان تنبور هم این کلمه را به کار نمیبرند. از آنجا که باریکه شاخی که در زیر سمیهای پیش از گوشیها گذاشته میشود، باید با رو دسته تنبور یا سازهای دیگر قرینه باشد و شکل این باریکه شاخ هم باید تقریباً هلالی باشد تا سیمها روی دسته در یک میزان قرار بگیرند، اینجانب این باریکه شاخی تقریباً هلالی شکل را (ماهک) نامیدهام و از این به بعد در دادن اندازههای تنبور این کلمه را به کار میبرم.
در مورد ساختن سایر سازها مثل تار، سهتار و دوتار کلمۀ شیطانک به این دلیل به کار گرفتم که بین سازندگان این سازها متداول و جا افتاده است و نمیتوان از کلمۀ دیگری استفاده کرد. تنبور را در اندازههای مختلف (۳ اندازه) ساختهاند، این اندازه بدین قرار اند: تنبور ترکی کوچک طول آن در سر دسته تا لبۀ كاسه ۸۲ سانت طول سیم از لبۀ ماهک تا لبۀ کاسه ۷۰ سانت طول کاسه از بیخ کاسه تا لبۀ كاسه ۳۵ سانت. طول سیم از لبۀ ماهک تا لبه خرک ۵/۶۳. طول سیم از پشت خرک تا لبه کاسه ۵/۶ سانت، (یعنی از خرک تا لبۀ پیش کاسه)، تنبور متوسط: طول تنبور از سر دسته تا لبۀ پیش کاسه، ۸۸ سانت طول کاسه از لبۀ بیخ دستۀ کاسه تا لبه، پیش کاسه ۳۸ سانت طول از ماهک تا لبۀ پیش کاسه ۷۶ سانت طول سیم از لبۀ ماهک تا لبه خرک ۵/۶۹ سانت. طول سیم پشت خرک تا لبۀ كاسه ۵/۶ سانت.
تنبور بزرگ: طول از سر دسته تا لبه پیش کاسه ۹۲ سانت طول کاسه از بیخ دسته کاسه تا لبه پیش کاسه ۴۰ سانت طول سیم از لبۀ ماهک تا لبۀ پیش کاسه ۵/۷۷ طول سیم از لبۀ ماهک تا لبه خرک ۷۱ سانت، طول سیم پشت خرک تا لبۀ كاسه ۵/۶ سانت. چنانچه به این سه اندازه دقت شود، طول دستهها از لبه دسته تا پیش لبه کاسه متفاوت است، اما طول از لبه خرک تا پیش کاسه در هر سه اندازه ۵/۶ سانت یعنی با هم یکساناند. در مورد اندازۀ خرک تنبور باید گفته شود که میتوان از خرک سهتار هم استفاده کرد اما باید ارتفاع خرک تنبور قدری کوتاهتر از خرک سهتار باشد تا سیمها قدری به کاسه نزدیکتر شوند، البته باید متوجه بود که هر تنبوری خرک مربوط به خود دارد و این نوازنده است که باید در موقع نواختن برای سهولت در نوازندگی، ارتفاع خرک را تنظیم کند.
معمولاً برای ساخت خرک از چوبهای سفت استفاده میکنند، مثلاً شمشاد گردد یا فوفل و امثالهم و اندازههای معمولی خرک را به این ابعاد انتخاب کنید. طول ۵/۴ تا ۵ سانت، ارتفاع ۵/۳ تا ۴ میلیلیتر، قطر خرک ۳ تا چهار میلیلیتر این اندازهها تقریبی است چنانکه اشاره شد، هر تنبوری با توجه به ارتفاعی که دارد. خرک مخصوص را به خود دارد.
تنبور دارای ۳ سیم است و در انتهای سر دستهها سوراخ تعبیه میشود که ۲ عدد آن را روی دسته و ۲ عدد دیگر را در بغل دسته ایجاد میکنند. دو سوراخ روی دسته برای سیمهای اول و دوم و دو سوراخ دیگر که از یکی از آنها استفاده میشود و سیم سوم را به گوشی اول از طرف پایین دسته به بالای آن ببندند. چنانچه بخواهید میتوانید از گوشی چهارم هم استفاده کنید، اگر توجه شود بر حسب طول دستۀ تنبور برای جاسازی و سوراخ کردن سیمها، بعد از لبۀ ماهک ۱۲ تا ۱۵ سانت جا برای گوشیها وجود دارد که به سهولت میتوانید جای گوشیها را روی این مقدار تعیین کنید. دو گوشی روی دسته را که گوشی اول است، بعد از لبۀ ماهک ۵/۴ سانت و گوشی دوم را از لبه ماهک ۵/ ۹ سانت انتخاب کنید و علامت بگذارید. دو گوشی دیگر هم باید در بغل دسته بعد از ماهک به طرف بالا دسته سوراخ شود. سوراخ اول بغل دسته از طرف ماهک به طرف سر دسته را ۶ سانت انتخاب کرده و سوراخ دوم را از بيخ ماهک به طرف سر دسته ۱۱ سانت، طرز سوراخ کردن و روان کردن و جاسازی کردن گوشیهای تنبور، دقیقاً مانند گوشیهای دو تار است .
“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”