• صفحه نخست
• فرش بلوچ(سیاه کار)

دست بافت های بلوچ

بلوچ ها شامل طايفه های نيمه چادرنشين بی شماری هستند كه در نقاط مختلف استان خراسان و هم چنين استان سيستان و بلوچستان و حتی گنبد كاووس از قرن ها قبل به كار دامداری و قالی بافی اشتغال داشته اند. تيره هائی از آن ها به ويژه قالی بافی را چندان شايسته اهميت نمی دانند.

مهم ترين طايفه بلوچ ها را « بهلوري » ها تشكيل مي دهند كه در شرق خراسان و به خصوص در اطراف تربت حيدريه و تربت جام زندگي مي كنند و فرش بافي نيز در بين آن ها از اهميت ويژه اي برخوردار است.

تيره هاي ديگر از بلوچ ها (سالارخاني ها و رحيم خاني ها)در اطراف خواف و سرخس تخته قاپو شده و به قالي بافي به همان درجه از اهميت مي نگرند كه بهلوري ها و سرانجام بلوچ هاي مستقر درزابل و حومه آن از تيره هاي ساراني، رخشاني، باراني و جهانديده كه دست بافت هاي آنان از نظر كيفيت به مرغوبيت قاليچه ها،‌ گليم ها و خروجين هاي تيره هاي ذكر شده در بالا نبوده و بيشتر شباهت به بافت هاي افغانستان دارد.

قاليچه هاي بلوچي اكثر سبك وزن بوده و نوع گره آن ها فارسي (حداكثر 1600 گره در دسي متر مربع و در موارد استثنائي 3000 گره در دسي متر مربع) و بيشتر از پشم هاي محلي تهيه مي شوند. در گذشته بلوچ ها از پشم شتر نيز قاليچه ميبافند.

تار و پود و پرز قاليچه هاي بلوچي اكثر از پشم است ولي گاهي نيز از نخ هاي پنبه اي براي تار و پود دست بافت هاي خود استفاده مي كنند.

 رنگ هاي قاليچه هاي آنان به طور عموم طبيعي بوده و در زمينه هاي تيره مانند قرمز سماقي، قهوه اي، بژ و سياه مي باشند و اين دليلي است كه در بازار اين دست بافت ها را گاهي « سياه كار» مي نامند.

فرش های بلوچي بيشتر در سبك هندسي و اثر پذيرفته از طرح هاي تركمن، قفقاز و هم چنين ايل افشار بافته مي شوند. يكي از طرح هاي مورد علاقه بافنده هاي بلوچي طرح آخوندي است كه بيشتر درناحيه سرخس بافته مي شود.

 درزمينه بژ رنگ قاليچه كه به صورت محراب طراحي شده نقش درختي خدنگ و استوار كه مملو از برگ ها و گل هاي سه پره و پنج پره است ديده مي شود.

طرح هاي بُته اي، هراتي و ميناخاني را نيز گاه با سبك هندي مي بافند. يكي از طرح هاي معروف بلوچ ها طرح « مشهد- بلوچي» است كه درآن متن قاليچه به صورت مشبك تقسيم شده و در داخل هر يك از خانه هاي اين شبكه شكل الماس مانندي بافته شده است رنگ زمينه اين قاليچه ها اغلب قرمز و خطوط شبكه به رنگ آبي نيلي و پرزهاي آن بلند و ابريشم مانند مي باشند.

بلوچ ها به پيروي از بافنده هاي ايل افشار قاليچه هائي با طرح هاي مرغي نيز مي بافند. طرح طاووسي يكي از انواع آن است. در اين طرح چهار طاووس قرمز و سبز درزمينه سرمه اي فرش، ترنج كوچك الماس مانندي را در بر گرفته اند و ممكن است اين موتيف چهار طاوسي در طول فرش در چند نوبت تكرار شود. درزمينه لچك هاي به هم پيوسته فرش كه اغلب به رنگ بژ هستند نيز نقش هاي اين پرندگان توأم با گلدان هاي گل بافته شده اند. حاشيه اين قاليچه ها با شكل هاي هندسي پوشيده شده است.

ابعاد
بلوچ ها بيشتر در اندازه هاي كوچك مي بافند. كوچكترين آن ها به عرض 80 تا 90 و طول 120 تا 140 سانتي متر و قاليچه هاي بزرگ تر به اندازه هاي تقريبي 100× 150 سانتي متر و دو ذرعي هاي آن به ابعاد تقريبي 110× 200 سانتي متر مي باشد. بافت كِلگي و كناره هائي در اندازه هاي متوسط نيز در ميان آن ها معمول است.

- سوابق تاریخی

بلوچ ها اگرچه وطن اصلی آنان را نمی توان با اطمینان جنوب و مرکز ایران دانست ، اما آنچه روشن است این است که در پی سیاستهای نادرشاه برای حفاظت از مرزها گروهی از آنان به خراسان کوچانده شدند که بیشتر در شهرهای تربت جام و تربت حیدریه ساکن شده اند به غیر از این دو شهر گروهی از این طوایف در شهرهاي درگز ، سرخس ، تایباد و حتی مشهد اسکان یافتند . و بیشتر قالیهای بلوچی متعلق به بلوچهای همین مناطق هستند ، چراکه اقوام بلوچ ساکن در مناطق مرزی جنوبی مبادلات مرزی را به کار قالیبافی ترجیح داده اند .

قالیبافی بصورت حرفه ای در میان طوایف بهلوری ، سالارخانی و رحیم خانی رواج دارد . بلوچها اغلب بافته های بدون گره از قبیل : گلیم ، ورنی و ... می بافند و بافته های گره دارشان نیز برای استفاده شخصی است و تقریباً تمامی دستبافته های آنها به بازار مشهد روانه می شود .

- ساختار

استفاده از پشم برای تار و پود و پرز ، مختص قالیهای اصیل بلوچی است که اکنون تارهای پشمی جای خود را به تارهای پنبه ای داده اند . یکی دیگر از ویژگیهای قالیهای بلوچی استفاده از موی بز ( قهوه ای تیره و مشکی ) در دوخت شیرازه است ، که امروزه دیگر کاربردی ندارد . استفاده از گره فارسی بیان کننده مشخصه دیگری در این قسم از بافته های خراسان می باشد و بندرت ازگره ترکی در آنها استفاده می شود . شیوه بافت معمولاً یک پوده ( پود نازک ) است و گلیم بافی های طویلی در ابتدا و انتهای قالیها دیده می شود .

- طرحهای رایج

قالیهای بلوچی اغلب در سبکهای هندسی بافته می شوند و نقوش آنها تا حد زیادی متأثر از اقوام دیگر چون ترکمن ها ، افشاری ها و حتی افغانی ها مى باشد . بطوریکه در نوشته ها و کتابهایی که در مورد قالیهای شرقی نوشته شده اند ، بافنده های بلوچ را کپی کار می نامند ولی در هر صورت نقوش بافته شده ، حال و هوای محلی و قومی به خود گرفته اند . عمده طرحهای بلوچی از قرار زیر هستند :

طرح درخت زندگی : این طرح تنها در قالی های محرابی بلوچ دیده می شود . در دو سوی محراب گاه کتبه هایی با آیات قرآنی و یا شهادتین مشاهده می شوند . اساس طرح بر درخت زندگی استوار است که از آن شاخه های پربرگ منشعب شده اند .

طرح طاووسی : طرحی که در آن تمام زمینه بوسیله مرغی که طاووس نامیده می شود ، پر شده است در این طرح این مرغ بصورت مسلسل وار در ردیفهای مورب بافته می شوند و تمام زمینه بوسیله آن پر می شود .

طرحهای دارای نگاره S

طرح بندی

طرح بوته سراسری : بوته در طرحهای بلوچ شکلی خاص دارد . چنانکه دورتادور آن دندانه دار شده است و تنه بر روی یک پایه استوار است .

طرح میناخانی

کلاه دراز یا کلاه بلند

سه خشتی .

گاو و برج

سنگ چولی

گل شفتالو

فتح الله خانی

یعقوب خانی

مدد خانی

علی اکبر خانی

گوزنی

چشمه گل

دختر قاضی

کله قندی یا گل شیخی

گل بادامی

برگ تاکی

گل اشرفی

گل ستاره

تیمنگ

چهار مرغ

عبدالسرخ کاشمر

پر جلکی

کشمیری

- رنگبندی

بهترین روش تشخیص یک قالی قدیمی بلوچ رنگ آن است . بافندگان بلوچی بیشتر تمایل به رنگهای تیره دارند و شاید این دلیلی است که در بازار این دست بافتها را بعضاً سیاهکار می نامند رنگهای اصلی مورد استفاده در قالیهای بلوچی عمدتاً عبارتند از : آبی، قرمز ، قهوه ای ، مشکی و تونالیته های آنها .

البته ذکر این نکته ضروری است که از رنگ استخوانى ( شیری ) نیز به میزان کم استفاده می شود . بیشترین رنگ مورداستفاده در قالی بلوچهای ایرانی رنگ سرمه ای است ( آبی تیره ) درحالی که بافندگان بلوچ در افغانستان بیشتر از رنگ قهوه ای استفاده می کنند رنگ شتری نیز در قالیهای بلوچ بویژه در قالیهای محرابی مورد استفاده قرار می گیرد .

رنگهای فرعی مورد استفاده در قالی بلوچ بطور معمولی : سبز روشن و طلایی ، سبز آبی ، بنفش ، زیتونی تیره ، قرمز نارنجی ، زرد سبز ، نخودی و سرخابی است که در اغلب قالیها هرچند به میزان بسیار کم ، مورد استفاده قرار می گیرد . در اکثر قالیهای بلوچی گلیم بافی های دوسر قالی بسیار چشمگیر و زیباست . زیرابه طرز ماهرانه ای با پودهای رنگی بصورت برجسته تزئین شده اند .

- رنگرزی

امروزه استفاده از رنگهای شیمیایی نامرغوب که باعث درخشندگی کاذب می گردد ، از دیگر مشخصات قالیچه های جدید بلوچ خراسان می باشد . درحالی که در قالیهای قدیمی همواره از پشمی که با رنگهای گیاهی رنگ شده بود استفاده می شد . ولی برای رنگهای سیاه و قهوه ای از پشم خودرنگ استفاده می کردند . هم اکنون نیز ، رنگرزی مصنوعی به علت ارزان تر بودن و دسترسی بیشتر به مواد اولیه آن ، بیشتر از رنگرزی گیاهی کاربرد دارد .

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”