• صفحه نخست
• مشخصه بافت قالی کاشان

بافت

بافندگی قالی دستباف، مجموعه اقداماتی است که در آن از یک سو با به کارگیری مواد اولیه فرش و از سویی دیگر با گره زنی پرز بر تار وپود گذاری و سایر عملیات لازم،یک تخته قالی فراهم می گردد. در اوقع بافندگی قالی بستن هزاران گره کوچک به وسیله خامه (ریشه)بر تارهای فرش است.

پیش از مرحله بافت،مراحل سه گانه تهیه طرح و نقشه، تهیه مواد اولیه و ابزار فرش بافی و رنگ آمیزی مواد اولیه،باید طی شده باشد.

بدیهی است نوع فرش، روش بافت آن و فرهنگ فرشبافی هر منطقه، بر مراحل سه گانه مذکور و مرحله چهارم که بافت قالی است، تاثیر تام دارد.

روش بافت قالی دستباف نیز مختلف بوده که در ایران دو روش فارسی باف و ترکی باف معمول است.

در روش فارسی باف، از گره نامتقارن و در روش ترکی باف از گره متقارن استفاده می شود. همچنین در روش ترکی باف بعضاً از قلاب برای گره زنی بهره می برند؛درحالی که روش های فارسی باف،قلاب به کار نمی رود. گفتنی است در هر دو روش ، از دار عمودی و ایستاده استفاده می شود.

همچنین در هر دو روش برای بافت فرش های نفیس و بسیار ظریف و نیز فرش های با قطع کوچکتر،از دار ثابت عمودی و برای بافت فرش های با قطع بزرگ ویا با طول بلند، از دار گردان عمودی استفاده می کنند.

اجزای دار گردان همان اجزای دار ثابت است و تفاوت آن در نحوه چله کشی است؛ بدین ترتیب که بتوان پس از بافتن چند متر از قالی، با پایین کشیدن مقدار بافته شده،چله گره نخورده دار –که در امتداد همان چله های گره خورده قبلی است- را در مقابل قالی باف قرار داد تا بقیه فرش را ببافد.

این کار با تمهیدات خاص خود وطی مراحل مختلف توسط چله کشی (چله دوان) انجام می گیرد.

در منطقه کاشان اعم از جوشقان قالی که طرح هندسی می بافند و بخش های دیگر آن که از طرح گردان استفاده می کنند، در قالی دستباف گره فارسی به کار می رود و از دار عمودی کمک می گیرند.

بافت در فرش دستباف کاشان

آن گونه که در پیشینه فرش دستباف کاشان گفته شد، قبل از بافت فرش پازیریک، در دوران تمدن سیلک در کاشان فرش بافته می شده است، اما از بافته های فرش در کاشان تا قبل از فرش مقصود کاشانی  (یا فرش شیخ صفی) در سال ۹۴۶ هجری، موردی باقی نمانده و یا از آن اطلاعی در دست نیست.

(تار و پود این قالی از ابریشم است و گره آن فارسی است و در اینچ مربع تقریباً ۱۹×۱۷ گره دارد که مساوی با بهترین نوع قالی کاشان در سی سال قبل [=۱۹۹۹ م] است).

حداقل از آن زمان به بعد فرش دستباف کاشان با گره فارسی بافته می شده است خامه ان ابریشم و کرک، و چله و پود آن نیز پنبه ای بوده است.

فرشنامه ایران در این باره می گوید: قالی های بافت کاشان دو پوده است و با گره فارسی بافته می شود و رچشمار بافته های کاشان و روستاهای پیرامون  آن ۴۰×۴۰ در هر گره ۵/۶ سانتیمتر است.

 در قالی های ظریف ۵۰ -۶۰ رج در گره، از کرک و ابریشم نیز استفاده می شود. و اکنون کاشان از جمله شهرهایی است که بافندگان آن در بافتگان آن در بافت فرش های ابریشمی مهارت بسیار دارند.

سیسیل ادواردزکارشناس برجسته فرش در سال ۱۹۴۹ چنین می نویسد:

( جنس قالی کاشان دو پوده است و در آن از گره فارسی بهره می گیرند. فرشی که در شهر کاشان و اغلب روستاهای آن تهیه می شود ۴۰×۴۰ گره و در هر گره ۵/۶ سانتیمتر است که برابر ۵/۱۵ ×۵/۱۵ گره در هر اینچ است ولی در واقع این نوع قالی ها مرغوب کاشان در حدود ۱۴×۱۴ در هر اینچ است و این برابر با نوع عالی قالی کرمان است. قالیهایی که در روستای بزرگ آران واقع در هشت میلی شرق کاشان نیست. این قالی ها معمولاً در گره ۲۸ تا ۳۰ گره دارد که از لحاظ مرغوبیت بهتر از قالی های بازاری قبل از جنگ تبریز نیست).

در منطقه جوشقان نیز که از طرح و نقشه هندسی استفاده می کنند، گره فارسی به کار می رود. در این باره سیسیل ادواردز می گوید: (در جوشقان در حدود دویست دستگاه بافندگی وجود دارد. در نهایت تعجب مشاهده کردم که اغلب این دستگاه ها از نوع گردان است که غیر از استان کرمان،در روستاهای سایر نقاط ایران دیده نمی شود.

جنس قالی های آنها دو پوده است و چون روستای فارسی زبان است، گره فارسی به کار می برند. جنس معمول که قبل از جنگ می بافتند- ومدت دویست سال قبل به بافتن این نوع اشتغال داشتند-در هر اینچ ۱۰×۱۰ گره داشت ولی جنسی که امروز تهیه می کنند، در هر اینچ بیش از ۸×۸ گره ندارد).

در حال حاضر نیز فرش های کاشان دو پوده و دارای گره فارسی است،اما در منطقه جوشقان قالی ها دارای گره فارسی ولی بیشتر سه پوده می باشد.

(در بین پارامترهای کمّی شامل طول و عرض، خانه شمار و رج شمار، پارامتری که سبب اختلاف در نوع فرش می گردد فقط و فقط رج شمار است.

در منطقه کاشان رج شمار فرش از ۲۵ الی ۷۰ رج در گره ، ودر بعضی موارد بالاتر از آن متغییر است که به طور معمول فرش های پشمی دارای رج شمارهای ۲۷ الی ۴۰، فرش های کرکی دارای رج شمارهای ۳۰ الی ۴۵ و فرش های ابریشمی دارای رج شمارهای ۵۵ الی ۷۰ یا بالاتر می باشند.

از نظر تئوریک ، با توجه به تنوع رج شمارهای مورد استفاده و تنوع پرز خامه مصرفی، انواع فرش ها براساس پرز رج شمار می تواند در ۱۴۰ نوع بافت شود، منتها تولیدات عمده فرش در انواع مختلف،پایین تر از رقم مزبور می باشد که تابع رج شمار مورد استفاده و معمول ان منطقه است.

به طور معمول عمده فرش های تولیدی کاشان در رج شمارهایی برابر با ۲۸، ۳۰، ۳۲، ۳۵، ۳۸، ۴۰، ۴۵، ۵۰، ۵۵، ۶۰ تا ۷۰ و معمولاً خانه شمارهایی برابر با ۴۸، ۵۴، ۵۶، ۵۸، ۶۰، ۶۴، ۷۲، ۷۴، ۷۶، ۸۰ الی ۹۰ تولید می گردد. البته احتمال تولید فرش هایی خارج از رج شمار و خانه شمارهای مذکور نیز وجود دارد.

مقدمات بافت و ابزار بافت در فرش کاشان

تهیه نقشه قالی

پس از اینکه نقشه قالی بر کاغذ شطرنجی نقش بست، برای اینکه قالی باف به راحتی بتواند از آن استفاده کند، نقاش آن را به تناسب بخش بخش نموده و آنگاه هر بخش بر روی ورق مسطح چوبی که معمولاً بین ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر عرض آن است، چسبانیده شود و سپس در اختیار بافنده قرار می گیرد.

تهیه دستگاه قالی بافی

الف) «دار» قالی بافی

که معمولاً از جنس چوب یا آهن می باشد، از قسمتهای زیر تشکیل شده است:

-دو «راست رو» (ستون های چوبی که در دو طرف دار به صورت عمودی قرار می گیرند).

 (زیردا) و «سردار»(دو میله چوبی کلفت که بین دو راست رو، اولی در پایین دار و دومی در بالا قرار می گیرد).

(نیره) یا چوب کوجی (میله چوبی که به صورت افقی برای جدا نموده نخ های زیر چله و جلوگیری از سرکجی فرش بکار می رود).

(هاف) (میله چوبی کمکی که به صورت افقی در بالای نیره، در هنگام پودکشی به ویژه برای کشیدن پود زیر استفاده می شود،نازکتر از نیره است و در عوض کردن چله به کار می آید).

چوبه فندک :(میله چوبی کمکی که به صورت افقی در پایین«سردار» جا دارد. هرگاه که پس از پایین کشیدن قالی، چله ها کوتاه شد پس از آخرین دوخت، نقش «سردار»دارد.

-(گاوه) (یا گوه، چوب های کوچک ۵ وجهی که دارای قاعده و دو وجه بلند مستطیل ، و دو وجه بلند مثلث بوده و برای سفت  و شل کردن چله، از طریق نحوه قرار دادن آنها بین «زیردار» و «راست رو» مورد استفاده قرار می گیرند).

(زیرپیچ) (ریسمانی است که دور زیردار پیچیده می شود و تارها را هنگام چله زدن به آن می دوزند).

ب) «تختگاه» قالی بافی

برای اینکه قالی باف بتواند هنگام بافتن،بر«دار»قالی مسلط باشد و به سهولت کار ادامه دهد، از «تخته قالی بافی» که قطعه ای چوب مسطح به طول پهنای قالی و عرض تقریباً ۴۰ سانتیمتر و کلفتی تقریباً ۵ سانتیمتر است، برای نشستن استفاده می شود.

همچنین دو «نردبان»برای قرار گرفتن این تخته در پله های آن تهیه و هر کدام از یک طرف به یک «راست رو»بسته و محکم می کردند. از قطعات چوبی و یا اجر برای تنظیم دقیق تر محل تخته کمک گرفته می شود.

ج) ابزار دستی قالی بافی

-چاقوی قالی بافی

دارای تیغه ای آهنی و لب تیز به طول حدود ۱۵ سانتیمتر است که دسته ای چوبی به طول حدود ۱۲ سانتیمتر دارد. از آن برای بریدن پرز اضافی بعد از ریشه زدن  استفاده می نمایند.

-قیچی قالی بافی

در کاشان مشابه قیچی خیاطی است که تیغه ها و دسته های آن در یک راستا قرار دارند اما روی لبه خارجی یکی از تیغه های آن یک زایده فلزی به نام پشت بند لحیم می کنند. ضخامت پشت بند با نوع قالی متناسب است.

از این قیچی برای صاف کردن سر ریشه علی بافته شده و پرداخت فرش در حین بافت استفاده می کنند و پشت بند قیچی باعث می شود که پرزها به نحوی قیچی شوند که طول ساق پرز دارای ارتقاع لازم باشد.

ضمناً ضخامت فرش و خواب آن با ضخامت پشت بند قالی نسبت مستقیم دارد.

-شانه قالی بافی

این شانه از حدود ۲۵ تیغه آهنی که در قسمت سر حالت مثلثی دارند و دارای ضخامت حدود ۲ میلیمتر و پهنای ۱ سانتیمتر و طول حدود ۱۵ سانتیمتر می باشند و در کنار یکدیگر با فاصله یکسان به موازان هم قرار گرفته تشکیل شده است.

انتهای این تیغه ها در یک قالب چدنی جاسازی و محکم شده وسپس با میخ های متناسب به دسته چوبی یا فلزی شانه متصل گردیده اند (استنتاج از:صالح علوی،غلامرضا، ۸۷-۱۳۸۳، بررسی اثر کیفیت مواد اولیه و بافت در فرش دستباف کاشان، طرح مشترک دانشگاه کاشان و اتاق بازرگانی کاشان).

تهیه الیاف یا خوراک قالی

خوراک قالی براساس نوع و نقشه قالی، از الیاف پشمی یا بریشمی و پنبه ای رنگ آمیزی شده در قالب: «خامه»،«پود» و «چله» تهیه می گردد.

(خامه) (پرز) در قالی پشمی از جنس پشم یا کرک و در قالی ابریشمی از جنس ابریشم بوده و توسط قالی باف به «تار »گره می خورد.

.

(چله) (تار) اغلب پنبه ای است و بصورت تارهای عمودی چله کشی شده، بستر قالی را تشکیل داده و پرز بر آن گره می خورد.

-«پود» به دو صورت «پود زیر»(پود کلفت) و «پود رو»(پود نازک) تهیه شده و بصورت تار افقی بر روی ردیف های بافته شده قرار می گیرند. این دو نوع پود اکثراً پنبه ای بوده و قبل از استفاده ، به رنگ آبی رنگرزی می شوند.

فرایند بافت قالی

با فراهم شدن مقدمات بافت قالی، فرایند بافت طی مراحل زیر صورت می پذیرد:

۱-چله کشی (چله دوانی)

چله کشی یا چله دوانی، آماده کردن شماره نخ های تار متناسب با رحشمار و هماهنگ با اندازه قالی و آنگاه پیچیدن این تارها در فاصله های مساوی و به صورت موازی باهم و با کشش هماهنگ بر روی سردار و زیردار است. پس از چله کشی قرار گرفتن تارها به صورت دولایه تار پشت  و رو و جزا از همدیگر،مشاهده می گردند.

۲-گلیم بافی (سوف بافی)

پس از چله کشی،گلیم بافی شروع می شود، به این ترتیب که باریکه ای به عرض ۳ یا ۴ سانتیمتر،به شیوه بافت پارچه، با کمک نخ پله یا پود با گذراندن پله یا پود از زیر و روی چله های تار،به حالت افقی در ۷ الی ۱۰ رج بافته می شود. در بالای قالی نیز پس از پایان بافندگی آن، گلیم بافی به همان نحو صورت می پذیرد.

پس از گلیم بافی، سرچله را گره می زنند و آنچه پس از گره خوردن باقی می ماند ، ریشه یا سر ریشه قالی نامیده می شود (در بعضی مناطق روی قسمت گلیم بافی شده، چسب مالیده می شود تا گره ها موقع بافت و شانه کوبی،نریزد).

کارکرد سوف یا ریشه نخ هایی که در مرحله گلیم بافی از میان تارهای قالی بصورت یک در میان می گذرد، تنظیم و ثابت نگه داشتن فاصله میان تارهاست.در کاشان پس از گلیم بافی که با نخ چله صورت می گیرد، یکی دو رج هم «ملیله بافی» می شود که شیوه بافت آن مثل گلیم بافی است اما نخ آن،خامه رنگی است و ملیله بافی برای یکنواخت کردن تقسیم بندی چله صورت می گیرد.

۳-ریشه زنی(ریشه بافی)

در بافت قالی ، ریشه زنی یعنی به یک تار از رو و یک تار از زیر گره بستن. بافنده انگشتان خود را پشت یک جفت چله (تار پشت و تار رو) می گذارد و تار پشت را به پیش می کشد تا آن حد که جلوتر از تار رو قرار بگیرد،

آنگاه خامه را پس از گذرانیدن از پشت تار رو،براساس ضوابطی از رو به دور تار پشت می پیچد و دو سر خامه را به سوی خود می کشد و اضافه خامه (سرریشه) را که دنباله آن به صورت کلاف در بالای سر بافنده آویزان است با کارد قالی بافی بریده و ریشه دوم را آغاز می کند.

خامه هر ریشه یا هر گره باید مطابق نوع و رنگ مشخص شده در نقطه معادل آن در نقشه قالی باشد.

۴- پود گذاری (پود دادن)

گذراندن پود بطور مارپیچ از لای تارها پس از بافتن هر رج قالی، بصورت افقی و موازی هم و خواباندن آنها بر روی رج گره ها را پود دادن یا پودگذاری گویند.

برای پودکشی ، هاف را که در میان تارهای چله قرار دارد بالا می برند و جابجا می کنند تا تارها پس و پیش شود و بین آنها بصورت دو ردیف، فاصله ای ایجاد شود (چپ و راست کردن)با استفاده از این فاصله، ابتدا «پود کلفت» را بر روی گره ها می خواباندند آنگاه این رشته پود را با شانه می کوبند تا به خورد گره ها برود و بعد هاف را پایین می کشند تا تارها دوباره پس و پیش شود و وضع ردیف های آن نسبت به هم تغییر یابد و سپس «پود رو» (که به رنگ آبی است) بر روی پود زیر می کشند و باز هم شانه کوبی می کنند. پودکشی که به عهده استادکار یا بافنده ماهر است وسیله ای برای تامین بیشتر استحکام قالی است.

۵-شانه کوبی (شانه زدن)

کوبیدن پود بر روی گره ها به وسیله دنده های شانه برای آنکه پود به خورد قالی برود و در بطن آن جای بگیرد.

هدف از شانه کوبی که کار دقیقی به شمار می رود، نزدیک کردن رج های بافت به یکدیگر است.شانه کوبی باید یکنواخت و دقیق باشد و به اندازه ای کوبیده شود که پود در جای خود قرار گرفته و از پشت قالی پیدا نباشد.

شانه به طور عمودی،آرام و منظم به نحوی فرود آید که ضربه آن زیر و رو رفتگی چله ها را برهم نزده و در همه جای فرش،گره ها به طور یکنواخت به هم نزدیک شوند، نه اینکه در یکجا فشردگی و در جای دیگر پوکی یا شل بودن را باعث گردد. یکنواختی شانه کوبی در کاشان از جماه عوامل تعیین کننده اجرت قالی باف است.

۶-مقراض (قیچی کردن)

پس از شانه کوبی،رج بافته شده مقراض می شود.ابتدا ریشه ها را «سرکش» می کنند (ریشه های بافته شده را با انگشت به طرف جلو می کشند) آنگاه با مقراض کردن که با قیچی مخصوص صورت می گیرد،پرزهای اضافه ریشه که بلندتر از «خواب» موردنظر برای قالی است،چیده می شود تا قالی ضخامت یکنواختی پیدا کند.

در کاشان «خواب» قالی که معرف ضخامت آن است به وسیله «پشت بند»یا زائده ای فلزی که روی یک لبه قیچی جوش می دهند، تنظیم می گردد.بدین ترتیب که اندازه «خواب،مورد نظر، محل قرار گرفتن «پشت بند» را بر لبه قیچی تعیین نموده و آنگاه جوشکاری می شود.

۷-شیرازه بندی (کناره پیچی)

برای محکم کردن دو لبه ی کناره راست و چپ قالی،با گذراندن پود اضافی از چند تار، به گونه ای یکنواخت از پایین تا بالا لبه ها را می دوزند و دنباله این پودها را در آخر کار، گره می زنندو به شکل منگوله در می آورند. این کار برای حفظ و محدود کردن لبه های قالی و تنظیم آنها و جلوگیری  از ریش شدن چله هاست. در بعضی مناطق مثل کاشان به جای پود از خامه به رنگ بوم یا زمینه قالیبرای کناره پیچی استفاده می شود.

۸-پایین کشی (گرداندن)

هنگامی که قالی حداقل به اندازه یک سوم بافته شد، بخش بافته شده قالی را با پیچاندن به دور «زیردار» پایین می کشند تا دنباله کار د ردسترس باشد و بافنده با تسلط تا آخرین رج ادامه دهد۰

گره و رج شمار

گره نامتقارن و گره متقارن

در روش فارسی باف ،«گره نامتقارن» بکار می رود و در روش ترکی باف «گره متقارن»استفاده می شود.برای بافت «گره فارسی» بافنده یک سر خامه را از کنارخه یک جفت چله، به پشت چله ای که در یک دست بافنده قرار دارد می برد و از میان آن دو چله ، بیرون می آورد.

به دور چله دیگر که در دست دیگر بافنده است بصورت چرخ کامل می پیچاند و از میان چله بیرون می کشد و آنگاه دو سر خامه را به سوی خود می کشد تا گره سفت شود. با اینکه گره فارسی دشوارتر از گره ترکی است گره کاملی به شمار می رود و محصول آن نسبت به گره ترکی مرغوب تر است. در کاشان و جوشقان و مناطق دیگر فارسی نشین گره فارسی به کار می رود.

رج شمار

مقیاس ریز یا درشت بافی فرش،تعداد ریشه بافته شده در یک «گره» است. گره معادل یک شانزدهم ذرع یا ۵/۶ سانتیمتر در شیوه فارسی باف است. بنابراین به تعداد ریشه در ۵/۶  سانتیمتر طول،رج شمار می گویند و هرچه رج شمار قالی بیشتر باشد، فرش ظریف تر و ریزبافت تر است.

اندازه های رایج درقالی دست بافت کاشان از گذشته تاکنون:

بیشترین اندازه های رایج در فرش دستباف کاشان ، ابعاد ۳×۲ ، ۵/۳ ×۵/۲ ، ۴×۳ ذرع و قالیچه و کناره در گذشته بوده است. امروزه ابعاد ۳×۲ و ۵/۳ ×۵/۲ متر بیشتر از ۴× ۳ متر است و ضمناً قالیچه و ذرع و نیم نیز تهیه می شود. موارد پشتی و تابلو و پرده ای کمترین میزان بافت را دارند.

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”