• صفحه نخست
• فرش تصویری قاجار

هرصاحب اندیشه ای که در وادی فرش ایران گام نهد ، به موضوعاتی برمی خورد که بارها وبارها درطول زمان، بنوعی مورد توجه وکند وکاو قرارگرفته اند ، لکن هنوز رازهای سر به مهری در بطن و متن خود دارند که آنها را واجد دقت مجدد وشایسته بازخوانی و کشف مکررمی نماید.

 

یک نکته بیش نیست غم عشق وین عجب

کز هرزبان که می شنوم نا مکرراست

بی تردید به جهت انشعاب شکلی وتاثرمحتوایی طراحی فرش ازنگارگری ، درطول زمان ، بسیاری ازوقایع تاریخی ، مذهبی ، ونماد های اسطوره ای ، حماسی ، خیالی و یا هر آن مضمون و مفهوم عینی یا ذهنی که قابلیت تبدیل شدن به تصویررا داشته است،ازمنابع و مراجع گوناگون ، به سبب مناسبت ها وموقعیت های مختلف ، با انگیزه ها و نیات و مقاصدی متنوع برحیطه وعرصه فرش راه یافته وموجب پیدایش سرفصلی جدید وهنری ، ودرعین حال قابل تامل وگاه شگفت آوری بنام " فرش های تصویری ایران " در عرصه فرش ایران گردیده است .

 این مقاله درکوششی بازشناسانه ، با بهره وری ازروش هرمونتیک معاصرسعی در آشکار سازی علت حقیقت از وجودی این دسته ازفرش ها داشته و در پی تا ویلی نزدیک به آنهاست .
برآگاهان واضح است که سرفصل فرش های تصویری در تقسیمات موضوعی به فرش هایی با موضوعیت :
مناظرطبیعی
ابنیه و اماکن تاریخی
وقایع ورویدادهای تاریخ ساز
نمود متون ادبی
تخیلات ذهنی
تصاویرافراد شاخص
وغیره تقسیم می شوند ، لذا لازم به ذکر است که مقصود از عنوان " فرش های تصویری " در این نوشتار، صرفا آن دسته از فرش هایی می باشد که بر آن ها نگاره های خیالی یا واقعی انسانی نقش شده باشد.

 

غنای شگفت انگیز موضوعی و مفهومی این فصل از فرش ایران بحدی است که هر کدام از آثارش به تنهایی شایسته دقت علمی و توجه هنری بوده و حقیقتا باید این فصل پر رمز و راز را "عالم معنی " فرش ایران نامید ، چرا که این آثار به مدد تصویر، با عبورازمرز گفتمان کلامی ، ما را بیدرنگ با آن چه منظور ازغایت گفتمان کلامی است ارتباط می دهد ، بگونه ایکه دربررسی و دقت نظردرهرکدام ازاین فرش های تصویری می توان ازنظرشکل وفرم ومحتوا ، نا باورانه مضامین تازه ای را کشف وبه ریشه یابی و انطباق فرهنگی وفنی آنها در میان  پیشینه تاریخی و عقاید و باورهای ملی و مذهبی پرداخت  ، مضامینی که بعضا بحدی عجیب و حیرت آورند که ازجنبه صرفا  تصویری خارج ، و وارد حیطه رویائی شده ودرقالب فرآیند " زیبایی شناختی " معنا می یابند وبا تحت تاثیر قرار دادن بیننده موجب تغییر شرایط حسی _ ادراکی او می شوند . وازسویی دیگراحساس مداری آنها نیزشرایط زیبایی شناختی مخاطب را تحریک می کند ، وشاید تحریک همین احساس است که بگونه ای اسرارآمیزحس علاقه مندی نسبت به موضوعات یا مصنوعاتی را درما ایجاد می نماید که گاهی حتی ازنظرموضوعی یا زمانی و مکانی ارتباط چندان مستقیمی با شرائط حاضر ما ندارند وهمین می تواند نشان ازنوعی " شعورسیال نا خود آگاه انسانی " باشد که بصورت قرار داد نانوشته فرهنگی در اعصار و ادوار مختلف در میان نوع بشردر با موضوعاتی گوناگون دراشکال و ابعادی متنوع ، تقریبا بر جریان است .

باور نگارنده به استناد درک امروزین از تاویل داده های شواهد تاریخی با بهره وری از روش هرمونتیک معاصر،  در ارتباط با " فرشهای تصویری ایران " بر این نظر استوار است که " نو آوری " محتمل ترین وقویترین  علت یا انگیزه اساسی برای پیدایش این دسته از فرشها ست ، چرا که تا دوران قاجار، نگاره های انسانی اعم از خیالی یا واقعی تمام مصنوعات بشر راه یافته بود ،

 حجاران  ، حدادان ، نساجان ، سفالگران ، درود گران  و بالاترو برتر از همه رسا مان و نقاشان ، آثار حیرت آوری را که بنوعی منسوب به فرم و شکل و نوع انسان بود خلق و در منظرانظار بر طاقچه تاریخ چیده بودند و تنها میدان  خالی مانده از جولان این آثار، عرصه فرش دستباف بود ، هر چند که آن نیز کاملا بی نصیب نبوده است.
همچنین از جانب دیگربا اندکی تامل و ژرف نگری فنی در این دسته از فرش ها در می یابیم که  ضرورت یا اولویت هنری نمی تواند انگیزه اصلی مبادرت نو آورانه به تولید این فرش ها بوده باشد ، چرا که مقایسه نگاره های موجود بر این فرش ها  با نگار گری های بجا مانده از آن دوران که از رجال و شخصیت ها و یا حتی طبیعت و صور ذهنی تصویر گری شده است ،

روشنگر این واقعیت است که به دلیل عدم تکامل تکنیک طراحی فرش درآن دوران ، بافندگان عینا قادر به انتقال ظرایف و دقایق تصویرو حتی رسم مورد نظربه فرش نبوده وفرش های تولیدی از نظر تکنیکی، انطباق موضوعی و زیبایی شناختی دارای نقایص فراوانند، وگاه این نقایص تا بدان حد است که تشخیص هویت حقیقی تصاویر، برای افراد عادی و غیره خبره ناممکن است چپ نویسی خط فارسی نیز از نقایص جالب توجه در این گونه فرشها ست که شاهدی دیگر بر نقصان فنی راه یافته ازعوامل تولید ی است ، لکن با تمام این احوال ، این امر نقص بر موضوع نبوده و نقض غرض نمی نماید ، بلکه با توجه به بلوغ تکنیک نگارگری وآگاهی هنری موجود از نگارگری درآن دوران ، تصور و باور این نکته بر اهل فن سخت است که تولید کنندگان چنین فرش هایی در آن زمان بر این نقطه ضعف واقف نبوده باشند ، لذا به زعم نگارنده ، از جانب عاملان این عمل با باور به این یقین تجربی که  نقاط ضعف اولیه در مسیر تکاملی مرتفع خواهد گشت ، تعمدی در کار بوده است تا سرفصل جدیدی درعرصه فرش ایران گشوده شود ، و چنان نیز شد.

با آنکه امروزه اکثرا این فرش ها در رده بندی فرش های کلکسیونی و آنتیک قرار می گیرند ، و حتی بدین سبب هنری نامیده می شوند ، اما نباید ازاین حقیقت کارشناسی غافل بود که این امتیازدراکثرموارد به جهت گذرزمان براین فرش هاست تا جنبه هنری آنها ، هرچند که ظرائف ونکاتی هنری نیزدرآنها می توان مشاهده نمود.

 
بیشترین مستندات متنوع از این فرش ها ، بجا مانده از بافته های دوران قاجار است ، باشد که جلوتر از آن نیزبعضی نمونه های نادر از بافته های صفوی و غیره که منقوش به تصاویری از انسان و موجودات دیگر است  ، وجود دارند .

ولی شکی نیست که دوران قاجاررا باید سرآغاز ورود پرتره های شخصی و دیگر نگاره های هنری انسانی و سایرموجودات درعرصه فرش تحت عنوان موضوعی  مستقل بحساب آورده و هنگامه تولد سر فصل جدید " فرش های تصویری ایران " دانست.

نگارنده عامل اصلی این تحول ، و ترویج وتشدید آن را از سویی آشنایی دربارآن زمان با تکنیک و تکنولوژی عکاسی و همزمان نگارگری غربی خصوصا در زمینه پرتره ، و از جانب دیگر علاقه شاهان قاجار به خود نمایی و خود آرایی می داند ، که فرصتی  مناسب برای نگارگران آن دوران فراهم آورد تا بر انواع زمینه ها به چهره پردازی روی آورده و از قلمدان و جلد کتب گرفته تا  دیوارهای  کاخ ها و سرا ها را از چهره نگاره های بزرگان قاجارپرنمایندوبرعموم آثار هنری ازجمله فرش تاثیری بسزا گذارند.

مهمترین وجه ممیزه فرش های تولیدی تحت سر فصل " فرش های تصویری ایران " از دوران قاجارتا به امروز ، که امروزه بیشترتحت اصطلاح تابلوفرش تولید و معرفی می شوند  ، با سایر تولیداتی که خارج از این سرفصل ، منقوش به تصویر انسانی یا نگاره ای از سایر موجودات  است ، در این نکته نهفته است که در فرش های تولید شده تحت سر فصل " فرش های تصویری ایران " از آغاز تا امروز اجزاء شکلی ، محتوایی و مفهومی فرش ، تحت الشعاع تصویری می باشند که بعنوان موضوع اصلی فرش برگزیده شده است ، اما درسایرفرش ها ، این نگاره های انسانی ویا دیگرموجودات است که درسایه و تحت تاثیرسایراجزاء فرش می باشند .

 

به عبارت دیگردرفرشهای تصویری ، فرش محمل وبهانه ای برای نمایش موضوعی تصویراست ، اما درسایربافته ها ، تصاویرنقشی ابزاری درزیبا سازی فرش بازی می کنند . دقت درنقش موضوعی اجزاء تصویری عکس های ذیل ، ودریافت وتطبیق معنای تصویری آنها ، روشنگر تعریف فوق خواهد بود .

 

 

 
فارغ از قصد وغرض بوجود آورنده اثر ، در فرش های تصویری آنچه ملاک قضاوت تاریخی یا هنری بیننده می باشد ، داده های تصویری و ارتباط آنها با موضوع کلی تصویر و تطابق این کلیت با مستندات خردمندانه تاریخی و هنری است ، لذا بررسی و تحقیق هر کدام از اجزاء تصویری و کاربری آنها در زوایای مختلف در این فرش ها  ، و حتی تطابق آنها با فرش های مشابه ، برای رمز گشایی از معنای کلی تصویر که حاکی و ناشی از انگیزه ای خاص و واقعیاتی تاریخی می باشد ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

 

 

البته همیشه معماهایی بی پاسخ  در عرصه فرش ایران ، منجمله فرش های تصویری وجود داشته و دارند که شاید هرگز پاسخی نخواهند داشت . 

 
شاهد مطلب آنکه ، در بررسی و کنکاش  " فرش های تصویری ایران " برای یافتن شواهدی در ارتباط با مطلب مقاله حاضر ، نمونه  زیبا و نادری از این فرش ها که قالیچه ای  با موضوعیت حضرت سلیمان است ، با نگا ره ا ی ویژه و منحصر بفرد ، نگارنده  را از سویی غرق در لذت حیرت نموده واز جانبی دیگر از یافتن پاسخی تاریخی یا هنری برای خاستگاه تصویری آن نگاره عاجز ساخت ، و معمایی دیگر پیش روی نگارنده نهاده و بقول معروف : آفتاب آمد دلیل آفتاب .

دربررسی سطحی این قالیچه و نگاه صرف تاریخی به آن ، بیننده ابهام خاصی نداشته و از درک تصویری عامیانه ای لذت می برد که صرفا بواسطه  رنگ ها و فرم ها  در قاب تاریخی شکل می گیرد ..

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”