• صفحه نخست
• رهبر ارکستر : کارگردان محبوب صحنه‌های باشکوه اجرای موسیقی

رهبر ارکستر در ذهن همه ابهت خاصی دارد؛ وقتی نام رهبر ارکستر می‌آید، ناخودآگاه یاد یک ارکستر بزرگ و شکوهمند می‌افتیم. شکوهِ اجرای این ارکستر به دست حرکات رهبر ارکستر جان می‌گیرد و چوب رهبر ارکستر (Baton) را به یاد می‌آوریم که ابزار معجزه‌گری اوست. در واقع، این نقش رهبر ارکستر است که فضای ذهنی ما را درباره اجرای موسیقی شکل داده است. امروز تصمیم دارم شما را با این شخصیت کاریزماتیک: یعنی رهبر ارکستر آشنا کنم. 

رهبر ارکستر هربرت فون کارایان

جالب است بدانید خیلی از رهبران ارکستر سمفونیک، آهنگسازی هم می‌کنند و البته خیلی از آهنگسازان هم رهبری ارکستر را تجربه کرده‌اند. این به آن معنا است که کار رهبر ارکستر و آهنگساز مشترکات زیادی دارد. یا به قولی:

تا آهنگسازی ندانی، رهبر ارکستر خوبی نمی‌شوی!

در این مقاله درباره چگونگی اثرگذاری و نقش رهبر ارکستر بر گروه نوازندگان و ارتباطی که بین رهبر ارکستر و نوازندگان وجود دارد، صحبت خواهم کرد.

در ضمن علاوه بر معرفی اولین و مشهورترین رهبران اکستر سمفونیک تاریخ موسیقی جهان، با افتخار، یادی از خانم نزهت امیری خواهم کرد. او اولین زنی است که توانست در ایران رهبری ارکستر ملی را به عهده بگیرد. اگر هنوز هم علاقمند هستید درباره رهبری ارکستر بیشتر بدانید، با من همراه شوید. 

نقش رهبر ارکستر؛ اهمیت جان‌بخشی به پارتیتور موسیقی

حتی وقتی گروه سرود مدرسه را تشکیل می‌دادیم، نیاز به کسی داشتیم که با حرکاتی از پیش تعیین‌شده، هماهنگی را در گروه ایجاد کند. از کوچترین گروه موسیقی گرفته تا ارکستر بزرگ سازهای زهی آرشه‌ای (که گاهی تعداد نوازندگانش به 100 نفر هم می‌رسد) نیاز به یک رهبر دارند. رهبر هر ارکستر، در سطحی‌ترین لایه‌های فنیِ اجرای موسیقی، باید بتواند ضرباهنگ جمع نوازندگان را یکنواخت و هماهنگ کند.

از آنجایی که در ارکسترهای بزرگ، امکان برقراری ارتباط چشمی بین همه‌ی نوازندگان وجود ندارد، وجود رهبر بیش از پیش اهمیت می‌یابد. ضمن اینکه هدایت‌گرِ ارکستر، با درک بالایی که به قطعات اجرایی و شیوه‌ی بیان موسیقایی آنها دارد، به نوازندگان کمک می‌کند تفسیر بهتری ارایه دهند.

جرقه‌های ظهور اولین‌ رهبران ارکستر

جالب است بدانید تا اواخر قرن 18 میلادی، معمولا یکی از نوازندگان وظیفه هماهنگی گروه را به عهده داشت. یعنی رهبر مستقل به نحوی که امروزه شاهد آن هستیم، وجود نداشت. تا اینکه برخی آهنگسازان برای اولین‌بار تصمیم گرفتند آهنگهایشان را به نوازندگان بسپارند ولی خود به راهنمایی نوازندگان بپردازند.  

انتخاب فردی به عنوان هدایت‌گر ارکستر که در طول اجرا سازی ننوازد، اوایل قرن نوزدهم، تبدیل به فرهنگ شده بود. برخی از نوازندهای رهبر در گروه‌های موسیقی که وظیفه هماهنگی را به عهده داشتند، به پیدایش چنین عادتی اعتراض می‌کردند. اما در همان دوران، ظرفیت ارکسترهای موسیقی گسترش یافت و استفاده از چوب Baton مشابه نوع امروزی‌اش، فراگیر شد.

ازاولین رهبران ارکسترسمفونیک و آهنگساز تاریخ موسیقی جهان می توان به این افراد اشاره کرد.

لویی اشپور آلمانی

کارل ماریا فون وبر آلمانی

لویی-آنتوان ژولیان فرانسوی

از سده‌ی 19 میلادی به بعد، آهنگسازانی چون گوستاو مالر، هکتور برلیوز، آرتورو توسکانینی و هربرت فون کارایان شهرت یافتند.

چوب رهبر ارکستر

حرکات رهبر ارکستر؛ زبان بدنی پیچیده برای ارتباط عمیق با نوازندگان

نه تنها چوب رهبر ارکستر و دستانش، که تمام حرکات و حس‌های موجود در چهره و بدنش، حاوی پیغام‌ است. این پیغام‌های موسیقایی را نوازندگان قادرند به خوبی درک کنند. برخی حرکات رهبر ارکستر به مثابه قراردادهای زبان جهانیِ موسیقی، شناخته‌شده است. اما باقی حرکات که ویژگی‌های یگانه‌ی فرد هدایت‌گر ارکستر است؛ به مرور زمان توسط اعضای ارکستر قابل‌فهم خواهد شد.

به طور کلی رهبران ارکستر می‌توانند:

• ریتم و تمپوی اثر اجرایی توسط ارکستر را کنترل کنند.
• دینامیک (شدت و ضعف) و حالت‌های موسیقایی وابسته به درک و تفسیر اجرای قطعه توسط نوازندگان را هدایت کنند.
• هماهنگی صدایی قسمت‌های سازی section مختلف در ارکستر و رنگ‌آمیزی صوتی قطعه را سر و شکل دهند.
• قابلیت اجرایی نوازندگان را با درک و دریافت عمیقی که دارد، پرورش دهند.

ضمنا رهبری ارکستر فقط محدود به گروه نوازندگان نیست، بلکه گروه کر و آوازخوانان را شامل می‌شود.

نزهت امیری؛ اولین زن ایرانی که رهبر ارکستر شد

نزهت امیری، نخستین و تنها رهبر زن ارکستر ملی و دیگر ارکسترهای ایران، آهنگساز و پژوهشگر حوزه‌ی موسیقی کودک است. او قبل‌تر تجربه رهبری ارکسترهایی همچون ارکستر سازهای مضرابی حسین دهلوی و نغمه باران را داشته است.

خودش در یک مصاحبه خبری می‌گوید به او پیشنهاد رهبری در هر دو ارکستر سمفونیک و ملی را داده بودند. اما بدلیل علاقه‌اش به اجرا بردن قطعات آهنگسازان ایرانی (همچون حسین دهلوی، حشمت سنجری، مرتضی حنانه) ارکستر ملی را برگزید. علت انتخاب این آهنگساز 59 ساله‌ی ایرانی، علاقه‌اش به پیچیدگی و فرم خاصی است که در آثار آهنگسازان مشاهده می‌شود.

رهبران ارکستر سمفونیک ایران از دیروز تا امروز

در تاریخ موسیقی ایران شاهد آهنگسازان- رهبران ارکستر بسیاری بوده‌ایم، که در این بخش تنها به فهرستی مختصر بسنده می‌کنیم:

• درویش خان: او را شاید بتوان از قدیمی‌ترین رهبران ارکستر ایرانی نام برد که رپرتوار ساخته خودش را رهبری می‌کرد.
• فرهاد فخرالدینی: آهنگساز نام‌آشنایی که 11 سال رهبری ارکستر ملی را بر عهده داشت.
• علیرضا مشایخی: او را بنیان‌گذار موسیقی مدرن ایران می‌دانند. او رهبری ارکستر موسیقی نو (ترکیب سازهای ایرانی و غربی) را نیز عهده‌دار بوده است. این ارکستر نوگرای ایرانی، قطعات ساخته علیرضا مشایخی و دیگر آهنگسازان نوگرای معاصر ایرانی را اجرا می‌کند.
• شهرداد روحانی: نام اصلی این آهنگساز ایرانی، شهداد روحانی است. او نیز جزو رهبران ارکستر سمفونیک تهران است و در جهان نیز مشهور است.
• هومن خلعتبری: از آهنگسازان و رهبران ارکستر معاصر ایرانی، که مدیر هنری و رهبر یک فستیوال بین‌المللی موسیقی کلاسیک در شمال اتریش است.
• بردیا کیارس: از جوان‌ترین آهنگسازان و رهبران ارکستر ملی ایران است. او تا به امروز، تجربه آهنگسازی فیلم و نمایش‌های موزیکال را در کارنامه خود ثبت کرده است.

و در دولا خط پایان

در این یادداشت، با تاریخچه‌ی پیدایش و نقش رهبر ارکستر بیشتر آشنا شدیم. همچنین برخی از اولین رهبران ارکستر سمفونیک جهان و مشهورترین رهبرهای ارکستر کشورمان را شناختیم. همانطور که می‌دانید کار رهبر ارکستر روی عملکرد تک تک نوازندگان ارکستر و کلیت اجرای قطعات، تاثیری خارق‌العاده می‌گذارد. پس حالا بی‌شک یکی از مهم‌ترین عناصر و نقش‌ها در اجرای موسیقی را می‌شناسیم.

اگر به کنسرت ارکسترهای سمفونیک رفته باشید یا فیلم یک اجرای ارکسترال را ببینید متوجه یک نکته مهم می‌شوید. اینکه: هرکس در نقش رهبر ارکستر ظاهر شود، حکم پروردگارِ و بخشنده‌ی جان‌ به اثر موسیقایی را دارد. این وظیفه در تمام حرکات، احساسات و حالات او هنگام رهبری گروه، آشکار است. اگر با نظر من موافق نیستید، پیشنهاد می‌کنم این ویدیوی زیبا را حتما تماشا کنید. ظرافت این رهبر ارکستر و شیوه‌اش در ادامه‌ی اجرا، لبخندی بر روی لب‌هایتان خواهد نشاند.

[1] به صفحه نت‌نویسی شده‌ی کامل قطعه موسیقی گفته می‌شود که در آن، قسمت اجرایی تمامی سازها (و خوانندگان) موجود در ارکستر آمده است.

[2] علامتی که در پایان قطعه موسیقی می‌آید و نشان‌دهنده‌ی اتمام قطعه است.

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”