• صفحه نخست
• 4 نوع ساز زهی که با شناخت آن ها دنیا موسیقی تان دگرگون می شود.

در مقاله سازهای زهی مضرابی به این سوالات خواهیم پرداخت: سازهای زهی به کدام دسته از سازها اطلاق می‌شوند و چه دسته‌بندی‌هایی دارند؟ ساختمان انواع ساز زهی زخمه‌ای چه اجزایی دارد و فرآیند تولید صدا در آن چگونه انجام می‌شود؟ متداول‌ترین سازهای زهی ایرانی و غربی کدامند؟ نوازنده‌ها به چه شیوه‌ای سازهای مضرابی گروه اول و دوم را می‌نوازد؟ سازهای زهی معرفی‌شده در کدام مناطق جهان، نقش مهم‌تری دارند؟

• سازهای زهی زخمه‌ای یا مضرابی چیست و چگونه صدا تولید می‌کند
• دسته‌بندی سازهای زهی مضرابی از نظر ساخت
• اجزای مختلف سازهای زهی مضرابی چیست
• سازهای زهی مضرابی در موسیقی غربی
• سی‌تار
• چنگ
• ماندولین
• گیتار
• سازهای زهی مضرابی در موسیقی ایران
• قانون
• حالا سازهای مضرابی را شناختیم
• عود
• تار
• سه‌ تار

سازهای زهی، سازهای بادی و سازهای کوبه‌ای یکی از رایج‌ترین دسته‌بندی انواع ساز محسوب می‌شود. هر کدام از گروه‌های کلی انواع ساز، دارای دسته‌بندی‌های جزیی‌تری هستند. مثلا سازهای زهی انواع مختلفی دارد:

• سازهای زهی مضرابی یا زخمه‌ای مانند سه تار و گیتار
• سازهای زهی آرشه‌ای مثل کمانچه و ویولن
• سازهای زهی کوبه‌ای از جمله سنتور و زیلوفون
• سازهای زهی شستی‌دار مثل پیانو

سازهای زهی زخمه‌ای یا مضرابی چیست و چگونه صدا تولید می‌کند :

زه به معنای سیم یا تار، بخش اصلی سازوکار صداسازی در سازهای مضرابی است. این گروه از انواع ساز در قدیم با نام کلی ذوات‌الاوتار در رسالات موسیقی نام برده شده‌اند. نام دیگرشان زه‌صدا است، چون بر اثر ارتعاش زه یا همان سیم، صدا تولید می‌کنند.
حال اگر سیم توسط انگشت یا ابزاری فیزیکی به ارتعاش درآید آن را سازهای مضرابی می‌نامند.

دسته‌بندی سازهای زهی مضرابی از نظر ساخت

• گروه اول سازهای مضرابی: دارای دو بخش اصلی کاسه و دسته هستند. کاسه وظیفه تقویت امواج صوتی تولیدی توسط عمل مضراب یا زخمه زدن را دارد. دسته‌ی ساز و پرده‌بندی، کارِ تغییر فرکانس صوت و تولید ملودی را انجام می‌دهد. با گرفتن هر پرده طول سیم تغییر می‌کند و نتهای متفاوت تولید می‌شوند.
  در این گروه تعداد سیم‌ها از 2 شروع شده و معمولا از 10 سیم فراتر نمی‌رود. خانواده‌ لوت‌ها مثل گیتار و عود از رایج‌ترین سازهای زهی مضرابی این گروه محسوب می‌شود. ژست نوازندگی در این سازها به گونه‌ای است که نوازنده ساز را بغل گرفته و با دست چپ انگشت‌گذاری و دست راست عمل مضراب زدن را انجام می‌دهد.
• گروه دوم سازهای مضرابی: ساختمانی متفاوت و بدنه‌ای معمولا مثلثی یا ذوزنقه شکل دارند. هر ساز مضرابی دارای سیم‌های بیشتر است که در سراسر ساز کشیده شده است. اصابت انگشتان دو دست نوازنده با هرکدام از سیم‌ها یا گروه سیم‌ها، گستره فرکانسی متنوعی را تولید می‌کند.
  چنگ و قانون از سازهای زهی مضرابی است که در این گروه قرار می‌گیرد. شیوه نوازندگی در این گروه بسته به نوع و ابعاد ساز متفاوت است.

اجزای مختلف سازهای زهی مضرابی چیست

به جز سیم، دسته و کاسه که در بخش قبلی توضیح دادیم، اجزای مختلف دیگری در ساختمان سازهای مضرابی وجود دارد که به اختصار شرح خواهیم داد:

• پرده: نخی از جنس روده گوسفند یا پلاستیک که در اکثر سازهای گروه اول در طول دسته نصب می‌شود.
• گوشی: سیم به دور آن تابیده می‌شود و با چرخاندن گوشی امکان کوک کردن ساز فراهم می‌شود.
• خَرَک: یک قطعه چوبی کوچک روی کاسه سازهای گروه اول و بدنه سازهای گروه دوم، که سیم‌ها را با فاصله‌ی مشخصی از صفحه نگه می‌دارد.
• سیم‌گیر: در بخش انتهای کاسه یا بدنه ساز، سیم‌ها به آن متصل و ثابت می‌شود.
• پرده‌گردان: در سازهایی همچون قانون، برای هر گروه از سیم‌ها کلیدهای کوچک در سمت چپ ساز کنار شیطانک نصب شده و صدا را تغییر می‌دهد.
• شیطانک: یک گیره کم‌ارتفاع که در نزدیکی گوشی‌ها است و سیم‌ها منظم و ثابت روی آن قرار می‌گیرد.

سازهای زهی مضرابی شامل انواع ساز ایرانی و غربی می‌شود که در ادامه با تعدادی از رایج‌ترین سازهای این گروه آشنا خواهیم شد.

سازهای زهی مضرابی در موسیقی غربی

از انواع ساز زهی در موسیقی غربی می‌توان به چنگ، ماندولین، گیتار و انواع مختلف آن همچون گیتار بیس و گیتار الکتریک اشاره کرد. این سازها در ژانرهای مختلف موسیقی از جمله موسیقی کلاسیک، پاپ و فلامنکو به کار گرفته می‌شود.
البته در فرهنگ‌های موسیقی شرق و موسیقی نواحی مختلف جهان می‌توان به سازهای دیگر همچون سی‌تار، باغلاما، اوکوله‌له، بانجو و بالالایکا اشاره کرد که در گروه سازهای زهی جای می‌گیرند.

انواع گیتار

گیتار

یکی از قدیمی‌ترین سازهای زهی خانواده لوت‌ها محسوب می‌شود که در طول تاریخ سیر تکاملی خود را طی کرده و امروزه به شکل‌های مختلفی وجود دارد. گیتار کلاسیک، آکوستیک، الکتریک و فلامنکو  6 سیم دارد. نوازنده بنا به سبک موسیقی اجرایی، می‌تواند به واسطه ناخن انگشتان و یا ابزاری به نام پیک سیم‌ها را به لرزش درآورد و موسیقی تولید کند.
این ساز قادر است در ارکستر سازهای غربی نقش تکنواز نیز ایفا کند. نوع دیگر آن یعنی گیتار بیس ممکن است 4، 5 یا 6 سیم داشته باشد و به علت جنس ویژه سیم‌ها، برای صدادهی نیاز به یک تقویت‌کننده صوتی دارد. اگرچه در همه انواع گیتار نوع تولید صوت یکسان است، تکنیک‌ها و شیوه‌های نوازندگی و نوع گرفتن ساز متفاوت است.

ساز ماندولین

ماندولین

این ساز با اینکه ابعادی کوچک‌تر از گیتار دارد، تعداد سیم‌های آن به 8 عدد می‌رسد که به صورت دوتایی همصدا کوک می‌شوند. دسته ساز نسبتا کوتاه است و یک کاسه گلابی شکل دارد. شیوه نواختن ماندولین شبیه به گیتار است و در قدیم مناسب اجرای قطعات مخصوص رقص و پایکوبی (سرناد) بوده است.

ساز چنگ

چنگ

قدمت این ساز به تمدن‌های ابتدایی بشر می‌رسد. اگرچه بسیاری آن را سازی اصالتا ایرانی می‌دانند، امروزه یکی از مهم‌ترین سازهای زهی مضرابی ارکستر موسیقی کلاسیک غربی محسوب می‌شود.
این ساز بسته به ابعادش می‌تواند بین 19 تا 47 سیم داشته باشد. ساز روی زمین قرار می‌گیرد و نوازنده با قرار دادن دست‌ها در طرفین ساز، سیم‌ها را به ارتعاش در می‌آورد. برخی از انواع چنگ مجهز به پدال است تا نوازنده بتواند کنترل بیشتری روی شدت و پایستگی صوت داشته باشد.

ساز سی تار

سی‌تار

این ساز یکی از معروف‌ترین سازهای مضرابی هندی و موسیقی شرق محسوب می‌شود. دسته‌ای بلند و کاسه‌ای گرد دارد و تعداد سیم‌های به کار رفته در ساختمان این ساز زه‌صدا، بسته به نوع آن متغیر است.
به طور معمول 7 سیم اصلی دارد که نوازنده روی آنها انگشت‌گذاری را انجام می‌دهد. تعدادی سیم دیگر (بین 11 تا 13 سیم) تعبیه شده که بیشتر نقش تقویت‌دهنده صوتی و تولید نواهای همخوان دارد.

سازهای زهی مضرابی در موسیقی ایران

از رایج‌ترین سازهای زهی زخمه‌ای ایران می‌توان به دوتار و تنبور (در موسیقی نواحی ایران)، سه تار، تار، عود و بربت، قانون، شورانگیز و سلانه (در موسیقی شهری ایران) اشاره کرد. البته دو مورد آخر جزو سازهای ابداعی معاصر ایرانی است. از لحاظ ساختمان ساز، فقط ساز قانون در گروه دوم قرار می‌گیرد و بقیه زه‌صداها دارای کاسه و دسته هستند.

ساز سه تار

سه‌ تار

این ساز زهی ایرانی دسته بلند با کاسه‌ای گلابی شکل، 4 سیم دارد و سیم سوم با سیم اول همصدا و با سیم چهارم در فاصله اکتاو کوک می‌شود. ساختمان کلی سه‌ تار بسیار شبیه به سازهای محلی دوتار و تنبور است. نوازنده سیم‌ها را به وسیله ناخن انگشت سبابه دست راست به ارتعاش در می‌آورد. در اجرای تکنیک پنجه تنبوری تمام انگشتان دست راست با سیم‌ها اصابت پیدا می‌کند.
گاهی نوازندگان به جای ناخن از ابزارهای کمکی جنس فلزی و پلاستیکی نیز استفاده می‌کنند که به طور کلی مضراب یا انگشتانه اطلاق می‌شود. در بین انواع ساز ایرانی سه تار جایگاه ویژه‌ای دارد و می‌تواند به عنوان تکنواز یا عضو گروهنوازی در رپرتوار موسیقی ایرانی به نقش‌آفرینی بپردازد.

ساز تار

تار

یکی دیگر از انواع سازهای زهی مضرابی در موسیقی ایرانی تار است. تار کاسه‌ای دو بخشی دارد و شامل 6 سیم است که به صورت جفتی همصدا کوک می‌شوند. نوازنده سیم‌ها را با ابزاری به نام مضراب می‌نوازد.
مضراب تار یک بخش کوچک فلزی دارد که در موم فرو رفته و نوازنده بخش مومی آن را بین انگشتان شست، سبابه و وسطی نگه می‌دارد. این ساز زهی مضرابی جز ایران، در مناطقی از جمله تاجیکستان، گرجستان، ارمنستان و آذربایجان نیز نواخته می‌شود و نقش پررنگی در بافت موسیقیایی آن مناطق دارد.

ساز عود

عود

ساز پر قدمت عود که با نام‌هایی چون رود و بربت نیز شناخته می‌شود، از جمله سازهای زهی مضرابی دسته کوتاه محسوب می‌شود. این ساز کاسه بزرگی دارد و بسته به انواع مختلفی که دارد ابعاد کاسه متغیر است.
عود مجهز به 10 تا 12 سیم است. در عود 10 سیمی، سیم‌ها به صورت جفتی کوک می‌شود. گاهی در بالا و پایین آنها نیز یک سیم زیر و بم قرار می‌گیرد و گستره صوتی ساز را افزایش می‌دهد.
این ساز به دو حالت اجرا می‌شود: با تماس مستقیم ناخن انگشتان دست راست، یا به وسیله مضرابی از جنس پلاستیکی. زه‌صدای عود در مناطق دیگر خاورمیانه، کشورهای شمال آفریقا، سوریه، عراق و ترکیه طرفداران بسیاری دارد و از سازهای اصلی بافت موسیقایی آن منطقه شمرده می‌شود.
آنسامبل ensemble یک کلمه فرانسوی است که در لغت به معنای «با هم» و در موسیقی اصطلاحا به معنای گروه‌های مختلف اجرای موسیقی است.

ساز قانون

قانون

این ساز شکلی ذوزنقه‌ای دارد و نوازنده آن را بر روی پاهای خود یا یک میز با ارتفاع مناسب قرار می‌دهد. سپس به کمک انگشتانه‌هایی که در هر دو انگشت سبابه متصل شده، سیم‌ها را به ارتعاش در می‌آورد.
این ساز زهی به طور معمول 72 سیم دارد که در گروه‌های 3تایی همصدا کوک می‌شوند و هر گروه می‌تواند به کمک پرده‌گردان تغیرات آنی در صدا ایجاد کند. قانون در ترکیه نیز رواج دارد و از اصلی‌ترین سازهای زهی مضرابی آنسامبل موسیقی ترکی محسوب می‌شود.

حالا سازهای مضرابی را شناختیم

در این مقاله سازهای زهی از نوع مضرابی را به خوبی شناختیم و ساختمان ساز و شیوه‌های مختلف نوازندگی آنها آشنا شدیم، اما این آشنایی به تنهایی کافی نیست بلکه شناختن انواع دیگر سازهای زهی یعنی سازهای آرشه‌ای و گروه مهم دیگر یعنی سازهای بادی به کامل‌تر شدن شناخت ما از سازها کمک خواهند کرد.

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”