• صفحه نخست
• تجلی هنر در نگارگری شاهنامه فردوسی

هنر نگارگری
در طول تاریخ هنر ایران، یکی از آثاری که جلوه‌هایی از هنرهای نمایشی و تجسمی را به زیبایی در درون خود جای داده، نگارگری شاهنامه است. نام شاهنامه فردوسی آن قدر در میان ایرانیان پرآوازه است که لزومی ندارد درباره اهمیت آن و شاعرش توضیح داد. اما در اهمیت این اثر فارغ از اهمیت ادبی و تاثیری که در حفظ و نگهداری زبان فارسی داشت، روایت‌های حکیمانه و گسترش فرهنگ پهلوانی در کنار نگارگری زیبا و چشم‌نواز شاهنامه، محبوبیت آن را چندین برابر کرده است.
حال اگر بخواهیم از نقالی‌ها و پرده خوانی‌های شاهنامه بگذریم، تنها دو شاهنامه بایسنقری و شاه طهماسب می‌تواند معرف ظرفیت بالا و پیوند ادبیات و هنر در سرزمین ایران باشد که از میراث های ملی گرانبهای سرزمین‌مان محسوب می‌شود.
۲۵ اردیبهشت ماه، به مناسبت سالروز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی، بهانه‌ای شد تا  نگاهی داشته باشیم به مهمترین ویژگی این اثر جهانی، یعنی نگارگری شاهنامه که توسط عده‌ی زیادی از نگارگران زبده ایرانی در دوره های مختلف تاریخی خلق شدند.

نگارگری چیست و چه ارتباطی با شاهنامه فردوسی دارد؟

این سوال برای خیلی از افراد ممکن است پیش آید که با خود بپرسد نگارگری چیست؟ باید گفت نگارگری ایرانی به هنر ظریف و ریز نقش خاور نزدیک گفته می‌شود که معمولا جهت هدفی خاص مثل کتب ادبی، علمی و پزشکی و یا به صورت مستقل تولید می‌شوند.
شاهنامه فردوسی از جمله کتاب‌هایی است که در ایران، مکرر مصور و با نگارگری تزیین ‌شده است و همواره سرچشمه الهام هنرمندان ایرانی به خصوص نقاشان قرار گرفته است.
در این میان فردوسی گرچه مضامین ساده‌ای را در اشعارش انتخاب کرده است، اما این مضامین به شکل حماسی روایت شدند، به همین دلیل برای بسیاری از افراد که اهل نگارگری هستند، جذاب است. در عین حال فردوسی مثل همه حکمای زمان خویش، ظاهر را پلی برای رسیدن به حقیقت و حکمت قرار داده است و شاید همین تفکر سنجیده او بود که شهرت اثرش را جهانی کرد.

هنر نگارگری شاهنامه
مهمترین دلیل محبوبیت نگارگری شاهنامه در میان نقاشان
شاهنامه فردوسی همواره یکی از اصلی‌ترین منابع نگارگری به شمار می‌آید که یک اثر حماسی و سرشار از حس وحرکت است و تا کنون بهترین کتابی بوده که صحنه‌های قهرمانی آن نقاشان بزرگ ایرانی را به هنرنمایی برانگیخته است.
صورخیال و تصویرآفرینی‌های فردوسی درکنار صراحت گفتار وی، جنبه روایی داشتن متن شاهنامه و مقبولیت عمومی آن، بستر و زمینه مساعدی را برای به تصویرکشیدن موضوعات و رویدادها فراهم آورده است.
وزن و آهنگ روایی حکیم ابوالقاسم فردوسی از نبردهای آمیخته به عشق و افسانه، صحنه‌هایی با حس نیرومند به ذهن و خیال خواننده متبادر می‌سازد.
همین ویژگی شاهنامه، نقاشان و تصویرگران را به شوق می‌آورد تا صحنه‌های حماسی نبرد و افسانه را آن چنان که فردوسی توصیف می‌کند به تصویر بکشند.
در حال حاضر نقاشان بسیاری در طول سالیان درازی که از پیدایش شاهنامه می‌گذرد، کوشیده اند به گونه‌ای درخورِ صحنه‌های رزم و حوادث شگفت‌انگیز این اثر حماسی را زنده کنند. تا جایی که نگارگری شاهنامه در نسخه‌های متعدد به صورت یک سنت درآمده و هر یک از مکاتب اصلی نگارگری، نسخه‌ای ویژه و با شکوه از آن را معرفی می‌نماید.

نگارگری-شاهنامه-فردوسی

زندگی نامه شاعر پرآوزه ایرانی حکیم ابوالقاسم فردوسی
حکیم ابوالقاسم فردوسی، سراینده اثر حماسی «شاهنامه» که از افتخارات ملی ایرانیان است، در حدود سال ۳۲۵ ه.ق در خانواده‌ای از طبقه کشاورز که در آن زمان به آن‌ها دهقان می‌گفتند در خراسان به دنیا آمد و در سال ۴۱۱ ه.ق در سن ۸۳ سالگی از دنیا رفت.
در آن زمان که دهقانان از طبقات بلند مرتبه جامعه به شمار می‌رفتند، به شدت به آداب و رسوم و سنت‌ها و داستان‌های باستانی ایران علاقه می‌ورزیدند. بنابراین فردوسی روزگار کودکی خود را در خانواده‌ای فرهنگی که به تاریخ و ادب فارسی و ادبیات عرب و علوم دینی علاقه و آگاهی داشتند، گذراند.
او که از دوران جوانی ذوق شاعری داشت به کمک همسرش که به زبان پلوی مسلط بود، داستان‌های باستانی ایران را برای او بازگو می‌کرد و شروع به سرایش این افسانه‌ها می‌نمود. بدین ترتیب مقدمات تدوین و تالیف شاهنامه از دوره سامانیان یعنی قرن ۴ ه.ق شروع و در زمان غزنویان به اتمام رسید.
مجموعه‌ای از روایات مکتوب درباره نخسین پادشاهان افسانه‌ای ایران از یک سو و از سوی دیگر داستان‌های افسانه‌ای درباره قهرمانان و جنگاوران دلیری که به مثابه یاوران حکومت بودند توانست ایده‌ای جدید را در ذهن فردوسی خلق کند، یعنی هنر نگارگری را وارد متن سروده‌‌هایش کند و با صفحه آرایی‌های مزین، حس خوانندگان اثر را برانگیزد.
اما باید گفت اهمیت «شاهنامه» به حدی بود که به تدریج حضور تصویر در کنار خوشنویسی برای بیان جلوه مصور داستان‌ها تحقق گرفت و وظیفه تصویرپردازی آن‌ها به عهده هنرمندان در کارگاه‌های هنری گماشته شد.
بدین ترتیب می‌توان گفت نگارگری شاهنامه در نسخه‌های خطی از سده ششم و هفتم ه.ق شروع و در قرن‌های بعد به تکوین و قابلیت‌های وسیعی دست یافت.

نگارگری شاهنامه در زمان سلطنت پادشاهان مختلف ایرانی
تصویرسازی شاهنامه در تمام دوره‌های حکومتی پادشاهان ایرانی اهمیت داشت و تقریبا اکثر پادشاهان در زمان سلطنت خود سفارش نگارش و تصویرسازی این کتاب را داده‌اند.
از میان شاهنامه‌های مصور می‌توان به شاهنامه بزرگ ایلخلانی، شاهنامه دموت، شاهنامه بایسنقری و شاهنامه طهماسبی و … اشاره کرد که جزو شاهکارهای هنر نگارگری ایران محسوب شده و شهرتی جهانی دارند.

تاریخچه نگارگری در ایران
البته سنت تصویرگری در ایران به دوره‌های بسیار قبل‌تر از نگارگری شاهنامه برمی‌گردد، ولی متاسفانه نمونه‌هایی که به صورت کتاب باشد، از آثار آن دوره در دست نیست. بیشترین آثاری که در آنها پیوند میان نقاشی و ادبیات را دربرمی‌گیرد تقریبا مربوط به دوره شاهنامه نگاری است.
رواج این هنر در عصر نگارش شاهنامه شاید واکنشی دیرهنگام به تهاجم قومی حتی بیگانه‌تر از اعراب، مغولان و در جهت احیای فرهنگ ایرانی پس از آن ضربه هولناک بود و ایرانیان در تکاپوی رسیدن به یک حکومت محلی توانستند حماسه ملی خود را سرو سامان بدهند و طرز دید وحدت یافته ای دست یابند. کتاب آرایی «شاهنامه» رویکردی بود در مقابل تهاجم و نفوذ فرهنگی «مغول ها» تا به این وسیله هویت و اصالت ایرانی خود را بار دیگر احیا کنند.

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”