• صفحه نخست
• ساز رباب

ساز رباب یکی از سازهای قدیمی ایرانی است که بیش از هزار سال قدمت دارد، این ساز در دسته سازهای زهی قرار دارد و بین افغان ها و اعراب طرفداران بسیاری دارد، وسعت صدای این ساز به حدود یک اکتا و نیم می رسد.

معرفی ساز رباب
رباب Rabab نام معرب یکی از سازهای قدیمی و کهن ایرانی می باشد که در اصل خواستگاه آن به آرایانای کهن، خراسان اسلامی، سیستان و بلوچستان و افغانستان باز می گردد، این ساز با اسم رباب بیشتر ازهزاز سال قدمت داشته و نام پارسی آن رواده می باشد. استفاده از این ساز همچنین در خوزستان نیز مرسوم بوده و عرب بان ها در خوزستان به آن ربابه نیز می گویند. ساز مورد نظر در دو نوع محلی و ملی وجود دارد، از نوع ملی این ساز در دستگاه های موسیقی ایران و از نوع محلی ان به منظور نواختن موسیقی های فولک و کحلی استفاده می گردد. اعراب به اندازه ای از این نوع ساز حمایت نموده اند که بالاخره توانستند آن را به یکی از سازهای ملی خود تبدیل کنند. عرب ها به چندین ساز زهی آرشه رباب می گویند، ولی یک نوع از آن که دارای رویه ای صاف و مسطح می باشد و مانند ایرانی ها کمانچه نامیده می شود رباب ملی اعراب شده است. همانطور که گفتیم این ساز قدیمی ترین ساز زهی مضزابی ایران می باشد که اغلب در شرق و جنوب شرق ایران نواخته می شود. این ساز در حالت معمول بیشتر از جنس چوب، پوست، زه یا نخ و نایلون ساخته می گردد. ساز ربابه به شکل امروزی که در گروه نوازی ها از آن استفاده می شود بیشتر از چوب گردو یا توت و چوب های سخت ساخته می شود.

از نوازندگان مشهور و چیره دست این ساز در افغانستان می توانیم به رحیم خوشنواز و همچنین در ایران می توانیم به بیژن کامکار و سعید اشتری اشاه نماییم، بعلاوه از سازندگان این ساز می توان از استاد حسین قلمی نام برد. نواختن ساز مذکور در برخی کشورهای همجوار ایران نیز متداول می باشد. این ساز در دهه های ۳۰ و ۴۰ شمسی در گروه نوازی سازهای ملی ایران نواخته می شده است، در این گروه نوازی ها این ساز را به شکل افقی بر روی زانو می گذارند و با مضراب آن را می نوازند.

بررسی ساز زهی رباب

ساز رباب از ۴ قسمت اصلی و حدود ۶ یا ۳ سیم جفتی ساخته می شود این قسمت ها عبارتند از: شکم، سینه، دسته و سر. در ادامه با این اجزای اصلی بیشتر آشنا خواهیم شد.

کاسه طنینی:
کاسه طنینی از دو قسمت کاسه و سینه تشکیل شده است. کاسه تو خالی و بزرگتر از سایر قسمت ها می باشد و روی دهانه آن پوست قرار داده می شود. در قسمت بالایی این کاسه که به سمت سینه رفته است دو فرو رفتگی قرار دارد، این دو فرورفتگی باعث می شوند تا کاسه دو قسمتی به نظر برسد. در بعضی از رباب ها این دو فرو رفتگی مقداری بالاتر بین کاسه و سینه ایجاد می شوند.

ساز زیبای رباب

سینه:
سینه به جعبه ای تو خالی و مثلثی شکل در ساز گفته می شود که از یک سو هم عرض کاسه در محل اتصال بوده و از طرفی هم عرض دسته در محل اتصال به سر پنجه می باشد. سطح سینه به وسیله صحفه ای چوبی که تراش نازکی خورده باشد پوشش داده می شود. در نوع شهری این ساز چون از واترهای واخوان استفاده نمی گردد، گوشی های کوچک سطح جانبی آن، تزیینی به نظر می آیند و سوراخ های آن که به منظور عبور وترهای واخوان ایجاد شده اند به خاطر خارج شدن بهتر صدا از جعبه طنینی باز می مانند.

دسته:
رباب دارای یک دسته کوتاه می باشد که ادامه چوب سینه می باشد و به شکل هرم به سرپنجه خواهد رسید. تعداد چهار دستان به این دسته بسته می گردد و بیشتر تزئیناتی با استفاده از استخوان در ادامه سینه روی آن وجود دارد.

سرپنجه:
سرپنجه جعبه ای است کوچک و تو خالی که در ابتدای طول دسته و محل قرار گیری یک سر وترهای اصلی و گوشه ها قرار دارد. سرپنجه تا حدودی متمایل به سمت عقب ساخته می شود و شش گوشی به تعداد وترهای وباب در طرفین آن قرار گرفته اند، هر طرف سه گوشی. در برخی موارد در انتهای سرپنجه شکل ها و طراحی هایی به صورت تزئینی به کار برده می شود که به آن طراحی گفته می شود.

پوست:
پوست بر روی کاسه رباب قرار دارد که نسبت به دیگر سازهای مشابه کلفت تر می باشد، ضخیم بودن پوست به این دلیل است که استفاده از وترهای ضخیم تر و دسته کوتاه فشار بالایی به خرک و پوست وارد می سازد.

خرک:
خرک قطعه چوبی یا استخوان کوچکی از جنس شاخ می باشد که طولی حدود ۶ سانتی متر دارد، خرک با دو پایه کوچک خود بر روی پوست ساز قرار داده می شود و وترها از درون شیارهای کم عمق ان عبور می نمایند. به منظور صدا دهی بهتر ساز باید مضراب را مقداری دورتر از خرک نزدیک به سینه ساز بر وترها فرود آورند.

شیطانک:
شیطانک قطعه استخوانی باریک و کم ارتفاع می باشد که هم عرض دسته ساز است و بین دسته و سرپنجه قرار می گیرد و وترها به منظور بسته شدن به گوشی ها از درون شیارهای کم عمق شیطانک عبور می نمایند.

سیم گیر:
سیم گیر قطعه ای کوچک در این ساز است که بیشتر از جنس فلز ساخته می شود و در انتهای بدنه کاسه نصب می گردد و گره وترها به آن بسته می گردند.

وتر:
ساز رباب دارای ۶ وتر اصلی می باشد که به شکل دو به دو هم صدا کوک می گردند. امروزه از سیم های گیتار برای رباب نیز استفاده می کنند اما در گذشته از روده تابیده یا نخ ابریشم برای این منظور استفاده می شده است.

وسعت:
در حالت معمول وسعت صدای رباب یک اکتا و نیم می باشد.

اهمیت رباب در ادبیات ایران
این ساز قدیمی و تا حدودی فراموش شده ایرانی که در دهه ۳۰ شمسی در گروه نوازی های سازهای ملی ایران از آن استفاده می شده است، به شکل افقی روی زانو قرار می گرفته و با مضراب توسط نوازنده نواخته می شده است. محمد نسیم خوش نواز یکی از نوازندگان و استادان موسیقی افغانستان در مورد این ساز چنین می گوید: بعضی از سازهای ایرانی ریشه از خراسان داشته و امروز به فراموشی سپرده شده اند ولی نوازندگان افغانی این ساز را یار و همدم خود می دانند.

دستگاه موسیقی زهی رباب

رد پای این ساز در ادبیات حافظ و مولانا نیز دیده می شود:

رباب و چنگ به بانگ بلند می گویند      که هوش و گوش به پیغام اهل راز کنید (حافظ)

من دوش به کاسه رباب سحری          می نالیدم ترانه کاسه گری    (مولانا)

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”